W okresie dużego napięcia w stosunkach amerykańsko-żydowsko-polskich wiosną 2001 roku organizowałem w Ambasadzie RP w Waszyngtonie rozmowy i dyskusje na temat Jedwabnego. Jedna z nich odbyła się z udziałem Zbigniewa Brzezińskiego. Wydobycie zbrodni w Jedwabnem na światło dzienne wywołało ogromne poruszenie w Stanach Zjednoczonych. To była jedna z najtrudniejszych i najboleśniejszych spraw u progu mojej pracy w Waszyngtonie. W moich papierach znalazłem przekazane mi przez Brzezińskiego notatki do jego wystąpienia oraz, osobno, jego propozycję tekstu napisu na pomniku w Jedwabnem.
Tekst napisu na pomniku był przedmiotem wielkiej kontrowersji. Pierwotnie uzgodniony tekst został ostatecznie, na życzenie strony żydowskiej, skrócony do jednego zdania. Brzeziński, który śledził dyskusję, widząc trudności z uzgodnieniem ostatecznej treści napisu, chciał przeciąć bolesny spór przez przyjęcie krótkiej dobitnej formuły. Oto ona:
„Proponuję:
‘Braciom – Żydom, ofiarom ohydnego antysemityzmu –
Rodacy’”*
Poniżej luźne notatki Brzezińskiego – konspekt jego wystąpienia w Ambasadzie. Brzeziński był urodzonym mówcą, więc notatki nie oddają, nawet w części, jego błyskotliwego wystąpienia:
„Important to think of them
- they are also symbolized by JK.
Point of departure for reconciliation and repentance
A highly unilateral act – an autonomous act
Otherwise not genuine
Demands for apologies
Apologies or condemnations? “I’m sorry… i.e. I was responsible
How do you define responsibility for crimes committed decades ago? Or centuries? Slavery?
Did I become responsible when I became US citizen?
Important to think of that – the context of the debate generated by Jedwabne
Accusation that Jews collaborated, participated in the Stalinist crimes
Concentration on Poles as murderers, participants in the Holocaust
Let us instead … on the Jews who enriched Polish culture (Arthur Rubinstein) and many who died as Jews and Poles
On the forgotten thousands of Poles who died because they tried to save…
Real reconciliation real repentance honor JK – other symbol
3rd time speaking about JK
Don’t want to repeat – don’t like to hear myself
Familiar with JK as the courageous witness
Hero of the underground
Messenger from inferno
Reminder that “never again” also means “never to forget”
Karski – the Forgotten Symbol
Just suppose he had perished when captured by the Gestapo… carrying the report would he be remembered? Revered?
As we know, 7,000 Polish righteous – who risked their lives
Every one of them survived –lived for a decade or two after the war
The sheltered survived – remembered – located them testified and certified
But How many more did not live after the war – did not, etc.
Even more so, how many were caught and executed?
20,000? 30,000? 50,000?
None of them remembered – honored
JK, if killed, would have been one of them…”
*Autograf propozycji napisu znajduje się w moich zbiorach. Po usunięciu drugiego zdania uzgodniony napis na pomniku w Jedwabnem brzmi:
„Pamięci Żydów z Jedwabnego i okolic, mężczyzn kobiet i dzieci, współgospodarzy tej ziemi – zamordowanych, żywcem spalonych w tym miejscu 10 lipca 1941 roku.”
** Jan Karski zmarł w Waszyngtonie w lipcu 2000 roku.