W okresie od jesieni 1997 do połowy 2000 roku polską polityką zagraniczną kierował Bronisław Geremek: rok 1998 był okresem polskiego przewodnictwa w OBWE; przyczyniliśmy się do powołania korpusu obserwatorów KVM OBWE w Kosowie (w październiku 1998); wiosną 1999 roku odbyły się rozmowy ostatniej szansy Bronisława Geremka ze Slobodanem Milośevićem w Belgradzie; 12 marca 1999 roku nastąpiła akcesja Polski do NATO. Byłem jednym z zastępców Geremka w MSZ i jego doradcą w tych właśnie kwestiach: w zakresie polityki międzynarodowego bezpieczeństwa, Europy Wschodniej i Stanów Zjednoczonych.
Przystąpienie Polski do NATO poprzedziła ważna wyprawa Geremka do Moskwy w styczniu 1999 roku.
Po stylu i wizji Geremka, ani w zbiorowej pamięci, ani w polskiej polityce zagranicznej nie ma nawet śladu. Od rozmów w Moskwie minęły zaledwie 23 lata, ale jak mawiają Amerykanie, jesteśmy od tamtych wydarzeń oddaleni o lata świetlne. W archiwum domowym znalazłem kilka kartek moich odręcznych zapisek z rozmów Bronisława Geremka w Moskwie w końcu stycznia 1999 roku. Nie są one, rzecz jasna, zapisem rozmów verbatim. W trakcie spotkań intensywnie pracowałem doradzając na gorąco ministrowi, więc niezapisywałem przebiegu rozmów. Inny członek delegacji miał za zadanie sporządzenie notatki. Między ministrem a jego doradcą ukształtował się wyjątkowy w naszej praktyce dyplomatycznej modus operandi. Geremek nie miał żadnych problemów z korzystaniem z moich rad, ani z krytyką (rzadko). To było dla mnie jedyne w swoim rodzaju, niepowtarzalne, doświadczenie.
Rozmowy plenarne w MSZ pod kierownictwem ministrów spraw zagranicznych I. Iwanowa i B. Geremka, Moskwa, 27 stycznia 1999.
Iwanow
Stosunki polityczne i gospodarcze rosyjsko-polskie rozwijają się pozytywnie.
Są niewykorzystane możliwości.
Mamy jeden dom w Europie; myślę o domu na miarę XXI wieku. Istnieją rozbieżności, ale to normalne, bo decydujemy o wielu sprawach, a nie ma gotowych odpowiedzi. W okresie Związku Radzieckiego dyplomatom było lepiej, wszystko było jasne, a dzisiaj nie mamy odpowiedzi. Rosja jest zainteresowana partnerskim, konstruktywnym dialogiem. Nie ma tematów zakazanych, o których nie moglibyśmy mówić.
Geremek
Polska wizja stosunków z Rosją to formuła dobrego sąsiedztwa. Model sąsiedztwa: Europa naszym wspólnym domem.
Nie chcemy formuły obojętności. Chcę się takiej formule przeciwstawiać.
I
Zadowolenie ze współpracy ministerstw spraw zagranicznych poprzedzających wizytę. Propozycja konsultacji ministerialnych w 1999 roku (na poziomie podsekretarzy stanu.* Przedstawia katalog spraw do omówienia:
Dublowanie struktur w Europie. Musimy o tym wspólnie myśleć. Rosja jest otwarta na propozycje Polski;
Inwentaryzacja bazy prawno-traktatowej;
Pozostałości spraw po wojskach radzieckich w Polsce;
Tranzyt do Kaliningradu. Propozycja budowy autostrady. Finansowanie z pomocą Unii Europejskiej.
Problemy związane z przyszłą akcesją Polski do Unii Europejskiej, aby uniknąć negatywnych skutków dla wzajemnych stosunków gospodarczych.
G
Podobne podejście. Listę z zainteresowaniem przyjmuję w całości.
Dysparytet w posiadaniu działek – załatwić.
Odszkodowania – rozpatrzyć
Kwestia dzieł sztuki i archiwaliów.
Te i inne kwestie włączyć do programu konsultacji.
Wizyty w Warszawie: premiera Primakowa w niedługim czasie, prezydenta Jelcyna w dalszym.
Otrzymaliśmy dokument dotyczący Unii Europejskiej. Generalna akceptacja: chcemy zminimalizować skutki.
I
Rosja pracuje usilnie z Unią Europejską, także na temat Euro. Potrzebne są równoległe konsultacje.
Musimy wspólnie z UE rozważyć taryfy celne ale formuła WTO prowadzi do wyrównania taryf.
Chcemy uniknąć negatywnego wpływu przystąpienia Polski do UE na współpracę Polska-regiony Federacji Rosyjskiej (Kaliningrad, St. Petersburg). Regiony to dla Rosji kwestia szczególnej wagi.
G
Zapraszam do prezentacji rosyjskich regionów w Polsce (gospodarka, polityka). Polska także przedstawiłaby w Rosji swoją różnorodność.
I
Przedstawił model współpracy centrum z regionami. MSZ Rosji ma 28 przedstawicieli w regionach, a przedmioty FR utworzyły przy Radzie Federacji radę konsultacyjną ds. polityki zagranicznej.
G
Uznał powyższe za interesujące doświadczenie.
W dalszej części omawiano kwestię funkcjonowania dwustronnej mieszanej komisji gospodarczej, w szczególności obrót węglem.
(Moje trzy grosze: prewencja i monitoring problemów przed, a nie po ich wystąpieniu).
G
Ostatnie kwestie dwustronne: koszty konsulatu RP w Irkucku i opłaty za przeloty nad Syberią.
Polityka międzynarodowa
G
Podziękowanie za pomoc Przewodnictwu OBWE
Trzeba przenieść to doświadczenie współpracy w OBWE do dialogu Polska-Rosja
Współpraca regionalna jest przykładem stabilizacji. Polska transformacja może być interesująca dla Rosji.
Kosowo: stanowiska są bliskie. Nacisk na dialog polityczny, a nie rozwiązanie siłowe. Potrzebna dobra wola obu stron konfliktu. Nie należy podsuwać gotowego rozwiązania. Trzeba doprowadzić do rozmów, w których oni sami dojdą do porozumienia. Armia Wyzwolenia Kosowa też musi w nim uczestniczyć.
Odmrożenie konfliktów: Górski Karabach, Naddniestrze. W interesie wszystkich leży rozwiązanie tych problemów.
Geremek zgadza się z Iwanowem, że konflikty są powiązane ze sobą; jeden wpływa na drugi. W kwestii Kosowa nie należy mówić o niepodległości. Właściwa jest formuła federacyjna.
Rozmowy Geremka z premierem J. Primakowem w siedzibie rządu rosyjskiego w Moskwie, 27 stycznia 1999 roku.
Po wstępnych gratulacjach Geremka (przekazał pozdrowienia od polskiego Prezydenta i Premiera dla Prezydenta Jelcyna i Primakowa) Primakow zażartował: „Nikt nie może mi teraz pomóc”.
G
Chce wyjaśnić o co chodzi Polsce jako członkowi NATO i przyszłemu państwu członkowskiemu Unii Europejskiej.
Rosja jest najważniejszą sprawą.
Jest groźba obojętności. Tłumaczymy w Polsce i tłumaczymy Europie: nie wolno budować granicy między szansą na prosperity a jej brakiem, między obszarem stabilizacji i destabilizacją. Tylko dlatego nieduża Polska jako dobry tłumacz może być ważnym partnerem Rosji. Możemy rozmawiać o Uniii Europejskiej, o NATO, regionie Bałtyku. Te sprawy powinny być przedmiotem polsko-rosyjskiego dialogu.
Europa powstawała w drodze porozumienia. Nam też się uda. Zaczniemy od gospodarki i w kolejności od kultury, a dalej od dialogu o polityce bezpieczeństwa.
Regiony (Obwód Kaliningradzki i St. Petersburg) jako ważny element polsko-rosyjskiej współpracy.
W polityce bezpieczeństwa Polska może być dobrym partnerem Rosji w PJC (Stała Rada NATO) i w OBWE.
Geremek zaprosił Primakowa do Warszawy.
P
Primakow przyjął zaproszenie do Polski. **
Rosja jest zainteresowana utrzymywaniem dobrych stosunków z Polską ( Primakow kilkakrotnie powtarza tę myśl): wstępujcie do struktur ale „radi Boga” niech to nie skutkuje pogorszeniem relacji z Rosją. „Może dmucham na zimne” ale mam obawy o dyskryminację Rosji w związku z Unią Europejską, taryfami celnymi po 1 stycznia, a zwłaszcza o rosyjski eksport węgla kamiennego.
Rząd Rosji nie planuje kontr-posunięć. Chciałbym, aby Polska takich kroków nie podejmowała, bo będą zmuszeni je podjąć.
Niezłe obroty handlowe ale większy potencjał. „Nie ma tego złego, co by na dobre nie wyszło”. Kryzys jako stymulator realnego sektora gospodarczego, nie tylko w skali narodowej.
Rosja jest zainteresowana usprawnieniem tranzytu do Kaliningradu z Większej Rosji do Małej Rosji.
Chcieliby zmodernizować autostradę tranzytową. Nie ma wątpliwości, że nie chodzi o korytarz (korytarz gdański). Obie strony powinny starać się o środki. To zadanie trudne ale możliwe.
Primakow popiera porozumienia i stosunki gospodarcze między regionami.
Sprawy polityczne
Panuje u Was obozowa dyscyplina (NATO).
Nie wolno rozwiązywać konfliktów siłą. W Iraku Zachód wzmocnił pozycję Saddama Hussajna. To samo w Kosowie. Miłoszewicz został sprowokowany. Powinien jednak odpowiadać za zbrodnie.
Wiceminister Awdiejew
Rosja zostanie odepchnięta od Kosowa, jeśli nastąpi atak NATO. To oznacza zagrożenie dla PJC. Polska i Rosja mogą w tej kwestii współpracować.
P
Podsumowanie
Chcemy bardzo dobrych stosunków z Polską. Trzeba iść z dwóch stron, ale to Polska weszła do NATO i dlatego to wy musicie iść szybciej.
Nie wolno wywoływać podejrzeń.
G
Zgadza się z Primakowem.
Polska zrobi wszystko, co możliwe w związku z wejściem do Unii Europejskiej. Chcemy, aby WTO rozwijało się szybciej.
Wejście Polski do NATO posłuży Rosji, trzeba tylko przekonać o tym Rosję (Primakow – to zawsze trudne w przypadku Rosji). Posłuży Rosji, bo Polska w NATO będzie tym krajem, który Rosję rozumie i nie chce być państwem frontowym.
Jesteśmy otwarci na współpracę dla modernizacji ale w ramach członkostwa w Unii Europejskiej zwłaszcza na osi Wschód-Zachód. Moglibyśmy dodać taką oś do istniejącej Północ-Południe.
P
Dobra propozycja.
G
Nie popieramy nigdy siłowych rozwiązań ale są one skutkiem bezsilności instytucji międzynarodowych.
P
Bezsilność bierze się z podziału we wspólnocie międzynarodowej. Dzieli nas podejście do użycia siły. Wspólnej presji nikt nie wytrzyma. Przykładem Irak, Południowa Afryka, Egipt. Jesteśmy podzieleni w kwestii użycia siły i systemu w RB ONZ.
„Nie jestem zawistny, ale zazdroszczę”?
Zanotowałem powyższą uwagę Primakowa, nie pamiętam do czego się odniósł.
…
Nie odnalazłem notatek z luźnej rozmowy z Primakowem w trakcie lunchu wydanego na cześć Geremka. Spora jej część dotyczyła implikacji rychłego przystąpienia Polski do NATO. Zapamiętałem słowa Primakowa: „Wstępujcie do NATO, ale nie odgrywajcie roli głównego adwokata państw bałtyckich”.
…
Po rozmowach wieczorem 27 stycznia Geremek spotkał się z polskimi dziennikarzami. Powiedział między innymi:
Ogólna ocena wizyty – powyżej oczekiwań. Jej dobry klimat wyrażony w języku szansy, a nie zagrożenia. Bardzo ważnym rezultatem jest uruchomienie pewnego kodu porozumiewania się. Rosja jest zainteresowana dialogiem o Europie z Polską (nie jako tematem narzuconym). Rosja zaczyna rozumieć, że musi rozmawiać z Polską o Europie (Iwanow). Rosja będzie testować zakres „dyscypliny obozowej” (Primakow) ale bez złudzeń. Rosja nauczyła się różnić z Polską (uczy się – to jest proces). Rozbieżności są rzeczą „normalną” (Iwanow), bo nikt nie ma gotowych odpowiedzi. Jest zainteresowanie konstruktywnym, partnerskim dialogiem, bez tematów tabu. „Etap przewartościowań już minął”.
Polska wizja stosunków z Rosją. Kształtowanie tych stosunków jako wkład Polski w budowę Europy:
-formuła dobrego sąsiedztwa;
-model sąsiedztwa – Europa naszym domem;
-nie chcemy obojętności;
-NATO i UE jako szansa – dialog dotyczący Unii, związków transatlantyckich, subregionu.
NATO. Rozmowa już nie o akcesji; deklaracja Polski, że będziemy forpocztą dialogu; znaki zapytania po stronie Rosji, ale oczekiwanie, że tak właśnie będzie. Ostrzeżenie G, żeby nie zepsuć tej perspektywy przez polityką w kwestii CFE. Świadomość po stronie Rosji, że Polska nie podejmie decyzji przed wejściem do NATO.
Bilateralia
Gotowość obu stron do podjęcia wszystkich tematów dwustronnych: gospodarczych, kulturowo-społecznych, politycznych.
Klimat
Przesunięcie w klimacie, bez przełomu. Polska jako podmiot.
CFE
Rosja zrozumiała, ze musi rozmawiać, że nic nie dokona się inaczej niż na zasadzie wzajemnych ustępstw, a język gróźb jest bezpłodny.
Dla RP jako członka NATO i UE nie ma ważniejszej sprawy niż Rosja (limes Europy).
Primakow wierzy w dobrą wole Polski, ale chce ją przetestować via facti.
…
Sławomir Popowski zamieścił następnego dnia (29 stycznia 1999) w Rzeczpospolitej syntetyczny komentarz pt.: „Doktryna Geremka”. Na konferencji prasowej użyto tego sformułowania jak również padły na niej słowa: „Geremek jako mądry człowiek w Europie”. Geremek rzecz jasna w oficjalnej Moskwie przyjmowano jak ministra reprezentującego RP ale i jak polityka wielkiego formatu, wywodzącego się z tej Europy, którą w Rosji tradycyjnie ceniono. Podejście i język Geremka zrozumiał i trafnie ujął korespondent Rzeczpospolitej
Poniżej fragmenty komentarza Popowskiego:
„Przed oficjalną wizytą szefa dyplomacji polskiej w Rosji było wiele spekulacji i niepokoju co do tego, o czym będzie mowa w Moskwie. Wyliczano kolejne tematy, co do których Polska i Rosja różnią się tak zasadniczo, że – przynajmniej na obecnym etapie – porozumienie jest niemożliwe. W domyśle zaś pozostawało pytanie o sens takiej wizyty.
A jednak… Już po pierwszym dniu rozmów moskiewskich było wiadomo, że tak naprawdę od wszystkich spornych kwestii, których było, jest i będzie jeszcze wiele, ważniejsze jest nowe podejście do dialogu z Rosją, zaproponowane przez Bronisława Geremka.
Szef dyplomacji polskiej wielokrotnie podkreślał, że w sytuacji kiedy Polska jedną nogą jest już w NATO, a niedługo również będzie w Unii Europejskiej, język dialogu polsko-rosyjskiego musi ulec całkowitej zmianie. Zamiast operować retoryką zagrożenia, powinniśmy mówić „językiem szansy”.
…
Polska, co wielokrotnie podkreśla minister Geremek, powinna nauczyć się działania w zupełnie innych warunkach – jako członek społeczności euroatlantyckiej. Wymaga to uwolnienia się od dawnych stereotypów, obciążających i nas, i Rosję. Jeśli bowiem nawet nie myślimy tak samo i mamy różne interesy, to powinniśmy mieć poczucie wspólnej odpowiedzialności za przyszłość Europy XXI wieku, czego ważnym elementem jest polsko-rosyjska zgoda. Czy do tego dojdzie? Nie wiem, ale wiem, że innej drogi nie ma.”
Siedem tygodni później Geremek poleciał do Independence, Missouri, aby złożyć protokoły przystąpienia Polski do NATO.
* Rozmowy Grudziński-Awdiejew odbyły się w Moskwie i w Warszawie.
**W trakcie wizyty ustalono termin wizyty premiera Primakowa w Warszawie na kwiecień, oraz wstępnie, w terminie późniejszym wizytę prezydenta Jelcyna. W początkach kwietnia 1999 roku strona rosyjska poinformowała o przełożeniu wizyty premiera w Polsce (bez określenia terminu). Kwestia wizyty prezydenta Jelcyna stała się bezprzedmiotowa w związku z jego stanem zdrowia i ustąpieniem w końcu roku.